Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny w Bełchatowie stoi jako serce historyczne miasta, otoczony placem, który wyznacza rytm codziennego życia. Ta późnobarokowa świątynia, wzniesiona w pierwszej połowie XVIII wieku, kryje w sobie warstwy historii – od franciszkańskiego klasztoru po parafialną funkcję, przechodząc przez burzliwe czasy powstań i zmian administracyjnych. Spacer wokół jej murów i wejście do wnętrza zawsze budzą poczucie połączenia z przeszłością Bełchatowa, miasta które z małej osady urosło do przemysłowego centrum.
Historia powstania i rozwoju
Pierwsze ślady obecności franciszkanów w Bełchatowie sięgają XVII wieku, kiedy to lokalni dziedzice, tacy jak Mikołaj Kowalewski, fundowali drewniany kościół i klasztor. W 1721 roku Stanisław Rychłowski, chorąży sieradzki, podjął ambitny projekt przebudowy – dobudowano murowane kaplice Matki Bożej i św. Franciszka, a następnie wzniesiono nową nawę i prezbiterium. Konsekracja nastąpiła w 1731 roku, zaledwie cztery lata po śmierci fundatora, co nadało miejscu aurę nieukończonego marzenia spełnionego cudem. Syn Stanisława, Franciszek, dopełnił dzieła wznosząc wieżę z kruchtą, a wkrótce potem powstał murowany klasztor połączony korytarzem z prezbiterium. Te etapy budowy widać w harmonijnej, choć warstwowej bryle – od orientowanej osi po detale późnego baroku. Po powstaniu styczniowym carskie władze skasowały klasztor, wywieźli zakonników, a świątynia stała się kościołem filialnym dla Grocholic. Dopiero w 1893 roku biskup włocławski Aleksander Bereśniewicz podniósł ją do rangi parafialnej, co ożywiło miejsce jako centrum życia religijnego i narodowego. W XX wieku kościół przetrwał wojenne zawieruchy, a w latach powojennych doczekał się wpisania do rejestru zabytków w 1967 roku. Ostatnie remonty, w tym ten z 2015 roku, przywróciły blask detalom architektonicznym, zachowując autentyczność. Spacerując wokół, czuć, jak każda cegła nosi echo tych wydarzeń – od sarmackiego baroku po współczesne odnowienie.
Architektura zewnętrzna
Bryła kościoła to klasyczny przykład późnego baroku – orientowana, jednonawowa z węższym prezbiterium zamkniętym półkoliście i dwiema szkarupami po bokach. Od zachodu dominuje czworoboczna wieża z kruchtą w przyziemiu, której graniastosłupowy kształt góruje nad placem. Fasada, choć powściągliwa, zachwyca rytmem pilastrów, gzymsów i łukowych okien, które łagodnie przechodzą w kaplice boczne. Kaplica Matki Bożej od północy i Świętego Krzyża od południa dodają symetrii, kryte odpowiednio sufitem i kopułą. Nawa i prezbiterium nakryte kolebkowym sklepieniem z lunetami tworzą spójną całość, wzmocnioną mansardowym dachem. Z zewnątrz najbardziej zapada w pamięć kontrast bieli murów z szarością wieży i ciepłem otoczenia – drzewa, brukowany plac, stare latarnie. Obejście dookoła ujawnia detale: profilowane wnęki okienne, wsporniki, ślady dawnych napraw. Wieża, wzniesiona z fundacji Rychłowskiego, ma w sobie coś monumentalnego, a jej hełm widoczny z daleka wyznacza sylwetkę miasta. Parkan wokół i resztki dawnego klasztoru dodają intymności temu założeniu.
Wnętrze i wyposażenie
Wejście przez kruchtę wieży otwiera widok na przytulną nawę, gdzie światło z wysokich okien miesza się z ciepłem drewna i złoceniami. Sklepienie kolebkowe z lunetami spaja przestrzeń, skupiając wzrok na ołtarzu głównym z czterema rzeźbami z XVIII wieku – ukrzyżowany Chrystus, Matka Boska, święci w dynamicznych pozach. Boczne ołtarze, ambona z baldachimem podwieszona przy kaplicy, balkon chóru z rzeźbionymi balustradami tworzą barokową narrację. W kaplicy Matki Bożej Pocieszenia stoi drewniany ołtarz z pierwszej połowy XVIII wieku, pełen detali rzeźbiarskich. Organy pneumatyczne z 1966 roku, zbudowane przez Dominika Grochalskiego, brzmią potężnie podczas nabożeństw. Epitafia, tablice pamiątkowe, wota na ścianach opowiadają o pokoleniach parafian – od fundatorów po wojennych dobrodziejów. Zapach wosku, chłód posadzki, skrzypienie ławek – te sensoryczne detale czynią wnętrze żywym. Podziemia kryją groby Kowalewskich i Rychłowskich obok franciszkańskich braci, co dodaje mistycyzmu.
Informacje dla odwiedzających
Wejście do kościoła jest bezpłatne, choć przy okazji większych wydarzeń parafialnych warto wesprzeć remonty datkiem. Świątynia otwarta codziennie podczas mszy świętych i w godzinach 8:00-18:00 w dni powszednie, nieco krócej w niedziele. Najlepszy czas na zwiedzanie to poranki, gdy plac jest spokojny.
Kościół stoi w centrum Bełchatowa przy ul. Kościelnej, dojazd komunikacją miejską liniami 1, 5, 12 lub samochodem z bezpłatnym parkingiem wokół placu. Z dworca PKP pieszo 10 minut, z centrum handlowego 5 minut spacerem.
Parafia organizuje oprowadzenia dla grup po wcześniejszym kontakcie telefonicznym, szczególnie w sezonie turystycznym.
Znaczenie kulturowe i artystyczne
Kościół pełni rolę fary – centrum parafialnego życia, gdzie odbywają się nie tylko msze, ale koncerty organowe, procesje, rekolekcje. Jego barokowa stylistyka odzwierciedla kontrreformację, z dynamicznymi rzeźbami i bogatym detalem. W kontekście Bełchatowa, otoczonego kopalniami, świątynia przypomina o korzeniach agrarnych i ziemiańskich. Organy Grochalskiego to perła – 20 głosów, pneumatyczna traktura, idealne do barokowej muzyki. Remonty zachowały oryginalność, jak profilowane ościeża czy złocone elementy. Miejsce inspiruje artystów – zdjęcia fasady o zmierzchu, koncerty w nawie. Historia franciszkanów dodaje kolorytu – ich biblioteka, kroniki, relikwie. Dziś parafia liczy tysiące wiernych, a kościół integruje pokolenia.
Podsumowanie
Kościół Narodzenia Najświętszej Maryi Panny to nie tylko zabytek, ale żywy pomnik bełchatowskiej historii, gdzie barokowe detale splatają się z duchową ciągłością. Od fundacji Rychłowskich po współczesne nabożeństwa, miejsce to pulsuje rytmem pokoleń, oferując schronienie w sercu przemysłowego miasta. Zwiedzanie odsłania nie tylko architekturę, ale opowieść o wierze, która przetrwała wieki zmian.